ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΕΤΑΝΙΔΟΥ
Εργαστήριο Βιογεωγραφίας & Οικολογίας
Τμήμα Γεωγραφίας
Πανεπιστήμιο Αιγαίου
81100 Μυτιλήνη
Τηλ. +30 22510 36406
Email: tpet@aegean.gr
Λέσβος, νησί της βιοποικιλότητας
Η Λέσβος είναι το νησί της βιοποικιλότητας! Το κατεξοχήν, ανάμεσα σε εκείνα του Αιγαίου, της Μεσογείου, του κόσμου! Και σε αυτό συνηγορούν ιστορία, μυθιστορίες, όπως και επιστήμες κλασικές και νεότερες! Δεν είναι τυχαίο ότι το πρώτο μυθιστόρημα του κόσμου γεννήθηκε εδώ, τον 2ο αιώνα μ.Χ., από τον αναφερόμενο ως Λόγγο, που περιγράφει μια φύση ειδυλλιακή, ως υπόβαθρο του έρωτα δύο νέων, του Δάφνιδος και της Χλόης. Καθόλου τυχαίο ότι ο πρώτος Βοτανικός του κόσμου, ο Θεόφραστος, κατάγεται από την Ερεσό, ο οποίος μαζί με τον δάσκαλό του Αριστοτέλη που πέρασε αρκετό ερευνητικό χρόνο στο νησί, έπεισαν τους σύγχρονους επιστήμονες να δηλώσουν ότι εδώ, στο νησί της Λέσβου, γεννήθηκε η Επιστήμη της Βιολογίας! Έρευνες των τελευταίων δεκαετιών έρχονται να τεκμηριώσουν όλα τα παραπάνω με αριθμούς, κυρίως δε μετά την εδώ εγκατάσταση του Πανεπιστημίου Αιγαίου, γνωρίζοντάς μας μια ποικιλότητα εκπληκτική που ξεπερνά την αναμενόμενη βάσει του μεγέθους του νησιού: ποικιλότητα κλιματική (ήπια διαβάθμιση υγρασίας από τα ύφυγρα ανατολικά στην ξηρή δύση), ποικιλότητα φυσική-γεωλογική (ποικίλες γεωμορφές – αποτέλεσμα ηφαιστειακών και σεισμικών συμβάντων της δραματικής παλαιο-ιστορίας του τόπου), ποικιλότητα πολιτισμών, συναφώς με τους ανθρώπους που κατοίκησαν το νησί, είτε ως παλαιολιθικοί περαστικοί νομάδες πριν μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια –καταπώς μας φανερώνουν τα ευρήματα στα Ροδαφνίδια Λισβορίου, είτε ως νεολιθικοί γεωργοί στη Θερμή, είτε ως Αχαιο-Αιολείς άποικοι ανάμεσα στην αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών και το κράτος-πόλη των Αθηνών, είτε ως εισβολείς – Ρωμαίοι, Γενουάτες, Τούρκοι. Και τέλος, ποικιλότητα βιογεωγραφική – βιολογική, ως συγκεντρωτικό αποτέλεσμα όλων των παραπάνω: λόγω γεωλογίας και ιστορίας·εξαιτίας του πλούσιου αναγλύφου με διακριτή κλιματική φυσιογνωμία· λόγω θέσης, ανάμεσα σε κλιματικά και βιογεωγραφικά ετερογενείς περιοχές που πλούτυναν τον νησιωτικό βιόκοσμο με συνεχείς εισροές ειδών Ανατολής και Αφρικής· λόγω των επανειλημμένων παγετωνικών επεισοδίων που της κληροδότησαν τη αγριοφιστικιά, μεταξύ άλλων, αλλά και μοναδικά είδη του βορρά, όπως το κίτρινο ροδόδενδρο· αλλά και λόγω του σχετικά πρόσφατου αποχωρισμού της από την κοντινή Μικρασιατική ακτή, με την οποία συνεχίζει να συνδέεται θαρρείς με σχέσεις πολυδύναμες και αρραγείς.
Και αν τα παραπάνω αφορούν στη βιοποικιλότητα γενικώς, πόσο μάλλον αφορούν στη μελισσοποικιλότητα του νησιού, της οποίας το μέγεθος εκπλήσσει! Έχοντας, λοιπόν, την άγρια μελισσοποικιλότητα ως αντικείμενο έρευνας για δεκαετίες, θα προσπαθήσω εδώ να εξηγήσω την έκπληξη της Λέσβου με πλοηγό το παραπάνω: ότι, δηλαδή, η βιοποικιλότητα, το πλήθος των διαφορετικών ειδών, αποτελεί καθρέφτη των διεργασιών του παρελθόντος, είτε αυτές συνέβησαν στον αμιγώς άβιο κόσμο, είτε στο ζωντανό, με τους ανθρώπους να αποτελούν παράγοντα καθοριστικό, θετικό ή αρνητικό. Για ποιόν λόγο αυτή η μοναδικά τεράστια βιοποικιλότητα του νησιού, σε σχέση με ολόκληρες Ευρωπαϊκές χώρες, σε σύγκριση με άλλα νησιά της Ελλάδας,, της Μεσογείου… Αλλά ας αρχίσω από την αρχή.
Μέλισσες, οι θεμελιώδεις του ζην και του δικού μου ευ ζην
«Εσύ θα κάνεις επικονίαση», μου είπε στα μέσα της δεκαετίας του 1980 ο καθηγητής μου, ο Μάργαρης, τότε που η επιστήμη της οικολογίας στην Ελλάδα μόλις είχε αποκτήσει ιδρυματική στέγη. Και αν και από μονοπάτια ανθικά μπήκα στον κόσμο των επικονιαστών και τις βασιλεύουσες σε αυτόν μέλισσες, έμεινα για πάντα κολλημένη στον κόσμο των εντόμων και των ανθέων, παγιδευμένη από την ευγένεια και διακριτικότητα των μοναχικών μελισσών, κατ’ αντιστοιχία των εταίρων τους, ανθοφόρων φυτών, μιας φύσης ταπεινής, μέσα στην οξύμωρη μεγαλοπρέπεια της πολυπλοκότητάς της. Έκτοτε, δεν σταμάτησα να απορώ για το παράδοξο, τα μεν άνθη να θεωρούνται ανυπέρβλητο σύμβολο ευγένειας, οι δε μέλισσες – πρωτεργάτριες σε αυτό το φυσικό τελειούργημα, «αηδιαστικά «έντομα που τσιμπούν»! Ναι, μιλώ εξ ονόματος των γητευτριών μελισσών, αφού ό,τι άλλο έπραξα έκτοτε, έφερε πάντα το γόνιμο άγγιγμά τους, ένα αλλιώτικο, αλχημικό άγγιγμα του Μίδα.
Αυτό το άγγιγμα, το φυσικό άγγιγμα των μελισσών και των άλλων επικονιαστών στα άνθη, δεν είναι απλό αποτέλεσμα μιας τυχαίας ή μηχανικής κίνησης. Είναι το αποτέλεσμα μιας ιδιαίτερης σχέσης μεταξύ ανθέων και εντόμων, μιας σχέσης οικολογικής αμοιβαιότητας καλά εγκαθιδρυμένης εδώ και τουλάχιστον 100 εκατομμύρια χρόνια. Ας σημειωθεί ότι σχέση οικολογικής αμοιβαιότητας είναι εκείνη που συνεπάγεται αμοιβαία οφέλη και στους δύο συμμετέχοντες εταίρους. Στην περίπτωσή μας, τα φυτά επικονιάζονται, άρα γονιμοποιούνται και παράγουν σπέρματα και καρπούς· τα έντομα απολαμβάνουν τροφή (γύρη, νέκταρ, φυτικά έλαια) ή βρίσκουν χώρο ξεκούρασης και προστασίας, θέρμανσης, αρπαγής λείας ή συνάντησης για ζευγάρωμα. Ας προσθέσω ότι το νέκταρ που παράγεται από τα φυτά αποσκοπεί αποκλειστικά στην κατανάλωσή του από τις μέλισσες και τους άλλους επικονιαστές, λειτουργώντας απλώς ως δέλεαρ για να τους προσελκύσει. Σε εξελικτική απόκριση, τα έντομα έχουν αποκτήσει τριχωτό σώμα για να μεταφέρουν τη γύρη μεταξύ ανθέων στο ίδιο ή διαφορετικό φυτό, να βλέπουν ανθικά χρώματα αόρατα στους ανθρώπους, να οσμίζονται φερομόνες για τις οποίες η ανθρώπινη όσφρηση είναι αναίσθητη· και, κάποια από αυτά, όπως οι μέλισσες, έχουν εξελιχθεί ώστε να εξαρτώνται, σε όλες τις φάσεις ανάπτυξής τους (λάρβες, τέλεια έντομα) αποκλειστικά και μόνον από γύρη και νέκταρ! Ένας γάμος στέρεος στην αιωνιότητα, από διαχρονική φυσική επιλογή!
Σε παγκόσμια κλίμακα, οι επικονιαστικές υπηρεσίες προσφέρονται από μια μεγάλη ποικιλία διαφορετικών ομάδων εξημερωμένων και άγριων επικονιαστών, που, εκτός από έντομα, περιλαμβάνουν πουλιά, νυχτερίδες, σαύρες, ακόμη και θηλαστικά. Στην πλειονότητά τους, πάντως, οι επικονιαστές είναι έντομα, μεταξύ των οποίων οι μέλισσες είναι οι σημαντικότεροι, τόσο σε αριθμό ειδών, όσο και αποτελεσματικότητα επικονίασης. Η δεύτερη σε σημαντικότητα ομάδα εντόμων επικονιαστών είναι οι ανθόμυγες ή συρφίδες που ανήκουν στις μύγες (Δίπτερα), και ακολουθούν οι μελισσόμυγες ή βομβυλιίδες (μύγες κι αυτές), τα σκαθάρια (Κολεόπτερα), και τέλος οι πεταλούδες και τα πεταρούδια (Λεπιδόπτερα και τα δυο, ημερόβια και νυκτόβια, αντίστοιχα).
Μεταξύ όλων των εντόμων επικονιαστών, πολυπληθέστερη είναι η ομάδα των μελισσών, με τον συνολικό αριθμό ειδών τους να εκτιμάται ότι ξεπερνά τις 20.000 παγκοσμίως. Η κοινή ή μελιτοφόρος μέλισσα (Apismellifera) αποτελεί ένα από αυτά τα είδη: σχεδόν ολοκληρωτικά τελεί υπό ανθρώπινη διαχείριση, κυρίως με σκοπό την παραγωγή μελιού και άλλων προϊόντων κυψέλης, και δευτερευόντως την επικονίαση καλλιεργειών – αν και σε κάποιες χώρες, π.χ. στις ΗΠΑ, ως κύριο έργο. Η κοινή μέλισσα είναι έντομο ευκοινωνικό, έχει δηλαδή κοινωνική οργάνωση, ζώντας σε μελισσο-κοινωνίες που αριθμούν αρκετές δεκάδες χιλιάδες άτομα, οι οποίες βρίθουν από ζωή όλες τις εποχές του έτους, είναι οργανωμένες σε αναπαραγωγικές κάστες, καθεμιά με σαφή κατανομή εργασίας, και επιδεικνύουν συλλογική συνεργασία για τη φροντίδα του γόνου.
Πολύ λίγα από τα υπόλοιπα είδη μελισσών, δηλαδή των άγριων ειδών, έχουν ανάλογη οργάνωση. Η πλειονότητά τους ανήκει στις μοναχικές ή μονήρεις μέλισσες, χωρίς κανένα από τα παραπάνω γνωρίσματα της κοινωνικότητας, ενώ υπάρχουν και πολλές ενδιάμεσες περιπτώσεις (ημικοινωνικές, μερικώς κοινωνικές, κοινοβιακές, υποκοινωνικές) αναλόγως των διακριτικών γνωρισμάτων κοινωνικότητας που παρουσιάζουν. Οι μοναχικές μέλισσες έχουν περιορισμένο χρόνο δραστηριότητας ως τέλεια (πετούμενα) έντομα, συνήθως λίγων εβδομάδων· φωλιάζουν μοναχικά, κυρίως σκάβοντας στο έδαφος, άλλες σε τρύπες τοίχων, κούφιων βλαστών και ξύλων που διανοίγουν οι ίδιες, όπως και σε κενά κελύφη χερσαίων σαλιγκαριών, και πολύ λίγες χτίζουν φωλιές σε σκληρές επιφάνειες χρησιμοποιώντας κόκκους άμμου που μαζεύουν οι ίδιες· επιτελούν τα πάντα ολομόναχες (δημιουργία φωλιάς, ωοτοκία, συλλογή γύρης και νέκταρος για εφοδιασμό του γόνου), και όλα αυτά αποκλειστικά οι θηλυκές.
Αν και οι πληθυσμοί όλων σχεδόν των ειδών των άγριων μελισσών είναι μικρότεροι από εκείνους της κοινής μέλισσας, και παρά το γεγονός ότι οι κοινές μέλισσες είναι δραστήριες καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, διαθέτοντας σημαντικά μεγαλύτερη γνωστική και αναγνωριστική δεινότητα, καθώς και ενδο-ειδική επικοινωνιακή ικανότητα, οι άγριες μέλισσες επιτελούν σημαντικότατο έργο είτε σε είδη που δεν επισκέπτεται η κοινή μέλισσα, είτε προσφέροντας επιπλέον υπηρεσίες επικονίασης σε φυτά που η κοινή μέλισσα επισκέπτεται πλημμελώς. Οι υπηρεσίες τους για κάποια είδη θεωρούνται εκ των ων ουκ άνευ σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Ο μυρωδάτος καφές της καθημερινότητας είναι αποτέλεσμα πολλαπλών αγγιγμάτων μέχρι και 100 ειδών μελισσών! Τα φρούτα της άνοιξης και του καλοκαιριού στη Μεσόγειο θα ήταν λιγότερα, και λιγότερο νόστιμα και ζουμερά χωρίς αυτές. Για να μην αναφερθώ στις ντομάτες, που χωρίς βομβίνους θα άδειαζαν τα ράφια του μανάβη!
Λέσβος, η μελισσοπληθής
Τις μέλισσες με τον διακριτικό βόμβο, γενικώς απούσες από τα μουσεία φυσικής ιστορίας, τις επιστημονικές αναφορές, και τα βλέμματα των ανθρώπων στη χώρα μας, μου έμελλε να τις συναντήσω στη Λέσβο, στη μέγιστη ποικιλότητα που είδα ποτέ, τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε άλλες χώρες έρευνας. Η πληθώρα τους ενεργοποίησε δράσεις μας στο Εργαστήριο Βιογεωγραφίας & Οικολογίας, που από το 2000 δραστηριοποιήθηκε τεκμηριώνοντας όχι μόνον τη βιοποικιλότητα των εντόμων στο νησί(έρευνα σε τουλάχιστον 60 διεσπαρμένα σημεία), αλλά και τη σημασία κάποιων ιδιαίτερων γνωρισμάτων του νησιού: των ενδιαιτημάτων (βιοτόπων)για τις σημαντικότερες ομάδες επικονιαστών και ιδιαίτερα τις μέλισσες και τις συρφίδες (π.χ. το δάσος βελανιδιάς και το καστανοδάσος)·της παραδοσιακής διαχείρισης μέσω συνεχούς καλλιέργειας (αποκαλύφθηκε, π.χ., ότι οι καλλιεργούμενοι ελαιώνες φιλοξενούν μεγαλύτερη βιοποικιλότητα μελισσών από τους εγκαταλειμμένους)·της διαχείρισης μέσω βόσκησης (τεκμηριώθηκε ότι η μέτρια βόσκηση δημιουργεί ένα περιβάλλον φιλικό για τους επικονιαστές σε αντίθεση με τις αβόσκητες ή υπερβοσκημένες περιοχές που είναι φτωχότερες σε μέλισσες). Στο πλαίσιο των απειλών προς τους επικονιαστές που μελετήθηκαν για όλο το Αιγαίο (φωτιές, έντονη μελισσοκομία, κλιματική αλλαγή), τεκμηριώθηκε, για τη Λέσβο και Λήμνο, ότι η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπεται από τις κεραίες κινητής τηλεφωνίας διαταράσσει την αναμενόμενη ποικιλότητα των διάφορων ομάδων επικονιαστών.
Αλλά ποια είναι η βιοποικιλότητα των μελισσών που έχει επισύρει τον θαυμασμό των επιστημόνων του χώρου; Πράγματι, τα 1640 τετραγωνικά χιλιόμετρα (τ.χ.) της Λέσβου φιλοξενούν, συντηρητικά, τουλάχιστον 600 είδη άγριων μελισσών, αριθμό τεράστιο αν αναλογισθεί κανείς την φιλοξενούμενη μελισσοποικιλότητα άλλων πολύ μεγαλύτερων νησιών της Μεσογείου: Κρήτη (341 είδη μελισσών, σε έκταση 8450 τ.χ.), Κορσική (311, 8700 τ.χ.), Σαρδηνία (333, 24.090 τ.χ.), Σικελία (637, 25.711 τ.χ.).
Και αν τα παραπάνω μπορεί να θεωρηθούν αποτελέσματα διαφορετικών προσεγγίσεων ή ερευνητικής εντατικοποίησης στα αναφερθέντα νησιά, το παρακάτω παράδειγμα μπορεί αδιάψευστα να τεκμηριώσει την πρωτοκαθεδρία της μελισσοπληθούς Λέσβου. Στο πλαίσιο πανευρωπαϊκής συγκριτικής έρευνας που πραγματοποιήθηκε σε έξι βιογεωγραφικές περιοχές μεταξύ 2004 και 2008, χρησιμοποιώντας ακριβώς την ίδια μεθοδολογία συλλογής εντόμων, στη Λέσβο αναγνωρίστηκαν διπλάσια είδη μελισσών από ό,τι στην δεύτερη πλουσιότερη (Γερμανία) και τριπλάσια από ό,τι στη φτωχότερη (Σουηδία). Και ας ήταν ο συνολικός αριθμός των ατόμων που συλλέχθηκαν αρκετά μικρότερος στην Ελλάδα, κάτι που σημαίνει ότι τα υπάρχοντα είδη εδώ είναι μεν πολλά, με πληθυσμούς όμως μικρούς. Που, με τη σειρά του, σημαίνει πληθυσμούς σχετικά ευάλωτους, για τους οποίους η γνώση και η εφαρμογή διαχείρισης είναι απαραίτητη! Μια ευθύνη που έως τώρα δεν έχουμε αναλάβει!
Πού οφείλεται, λοιπόν, η διαφορά κλίμακας σε όλα τα παραπάνω;
Γνωρίζαμε ότι η Μεσόγειος αποτελεί θερμό σημείο ποικιλότητας και ειδικότερα μελισσοποικιλότητας, και ένα από τα λίγα κέντρα ειδογένεσης μελισσών, αλλά οι αριθμοί για τη Λέσβο είναι απίστευτα δηλωτικοί της ιδιαιτερότητάς της! Πράγματι, η Μεσόγειος βρίθει από ανθοφόρα φυτά, κάτι που εν μέρει δικαιολογεί τον μεγάλο αριθμό μελισσών που συνεξελίχθηκαν στον ίδιο, φιλόξενο χώρο. Φιλόξενο κυρίως για τα έντομα, που στο σύνολό τους είναι θερμόφιλα και κατά το θέρος καλά προφυλαγμένα στον καλοφτιαγμένο εξωσκελετό τους, σε αντίθεση με τα φυτά που συνεχίζουν, μετά από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης να εξαρτώνται απαρέγκλιτα από το νερό, άρα να τείνουν να επιτελούν νωρίς τις σημαντικές αναπαραγωγικές λειτουργίες, τέλος χειμώνα – αρχές άνοιξης. Εκτός από τις ιδιορρυθμίες του κλίματος (ξηρασία, υψηλές θερμοκρασίες),υπάρχουν και άλλα χαρακτηριστικά της Μεσογείου που προσιδιάζουν στις απαιτήσεις των μελισσών – και των εντόμων εν γένει: γεωλογικά (ποικιλότητα υποστρωμάτων), γεωγραφικά (απομόνωση νησιωτική και ορεινή), οικολογικά (ποικιλότητα ενδιαιτημάτων και ανθοφόρων φυτών, εποχική ποικιλότητα). Όλα τα παραπάνω γίνονται εντονότερα και ποικιλότερα στον Ελλαδικό χώρο, όπου, επίσης, η διαθεσιμότητα γυμνού εδάφους για τις εδαφόβιες μέλισσες και υλικών φωλεοποίησης για τις υπεργείως φωλεάζουσες (π.χ. κελύφη σαλιγκαριών – συναφή με τον απανταχού παρόντα ασβεστόλιθο, αποξηραμένα στελέχη φυτών, αλλά και αποκαΐδια) είναι άφθονα διαθέσιμα. Τέλος, τα συχνά επεισόδια διαχρονικών διαταραχών, τόσο φυσικών (π.χ. φωτιές), όσο και ανθρωπογενών (βόσκηση, επιφανειακό όργωμα) αποτελούν αυτόχρημα παράγοντες υψηλής ποικιλότητας μελισσών: επειδή αραιώνοντας την ανταγωνιστική προς τα ανθοφόρα φυτά βλάστηση, προσφέρουν στις μέλισσες περισσότερη τροφή (άνθη) και δυνατότητες φωλιάσματος.
Αλλά γιατί στη Λέσβο όλα τα παραπάνω είναι εντονότερα; Τί κάνει το νησί αυτό ιδιαίτερο, ένα μελισσόνησο; Είναι το γεωλογικό υπόβαθρο του νησιού, από ηφαιστειακή λάβα και ιγνιμβρίτες, οφιόλιθους και σερπεντίνες, και τον λίγο ασβεστόλιθο, ένα πολυμωσαϊκό που σαρώνει σε διαφορετικές δόσεις όλη την έκτασή του; Είναι οι τρεις ορεινοί όγκοι που πολλαπλασιάζουν τον χώρο και τις ζώνες βλάστησης; Είναι οι τρεις χερσαίες ενότητες – σαν χερσόνησοι που εντείνουν την απομόνωση μέσα στο ίδιο το νησί; Είναι τα ποικίλα δάση – ακόμη και φυλλοβόλα, π.χ. καστανιάς και δρυός, που διαχειρίστηκε διαχρονικά ό άνθρωπος, ανοίγοντάς τα στο φως και επιτρέποντας τη διείσδυση ποώδους βλάστησης και ανθόφιλων εντόμων σε αυτά; Είναι η εκτεταμένη αναβαθμίδωση που προσφέρει περισσότερο χώρο φωλιάσματος στις μέλισσες; Ή είναι η παραδοσιακή διαχείριση της γης που ποτέ δεν σταμάτησε στους αλίπαντους ελαιώνες, στους οποίους το ελαφρύ όργωμα κάθε μερικά χρόνια διατηρεί την ποικιλότητα των ανθέων και γύμνια του εδάφους, στοιχεία απαραίτητα για τις εδαφόβιες μέλισσες; Ίσως όλα αυτά, σε διάφορες δόσεις, σε άλλες κάθε φορά περιοχές. Ένα νησί μωσαϊκό από φύση, μωσαϊκό από χρήση, ένα νησί ποικίλο από φύση και από χέρι. Το χέρι των ανθρώπων της γης, που χωρίς επίγνωση, παρεμπιπτόντως, μας κληροδότησαν μια θαυμαστή βιοποικιλότητα. Οι δράσεις διατήρησης, έκφραση της ευγνωμοσύνης μας!